ساوالان در لغت ترکی از دو کلمة ساو (بمعنای الهام) و آلان (بمعنای گیرنده) تشکیل یافته است و وجه تسمیه آن بعلّت عزلت، عبادت و بعثت پیامبر باستان حضرت زرتشت در بلندترین نقطة این کوه عظیم است.

کوه ساوالان در شمال شرقی و در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی مشگین شهر (خیاو) واقع است. این کوه در طول جغرافیایی ۴۷ درجه و ۵۰ دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی ۳۸درجه و ۱۷دقیقه شمالی قرار گرفته‌است. برای این کوه عظیم ۶۰ کیلومتر طول و ۴۵ کیلومتر پهنا تخمین میزنند و سطحی که به وسیله آن در آذربایجان قرارگرفته نزدیک به ۶۰۰۰ کیلومترمربع است.

سلسله کوه‌های سبلان به طور کلی سه قله معروف دارد قله بزرگ آن به سلطان مشهور است و دو قله دیگر آن به هرم و کسری مشهورند.

ارتفاع ساوالان 4811 متر و دریاچه ای زیبا در قله آن، با رودها، یخچالها و طبیعت بکر از کوه های متعدد بلندی چون صائین، نرمیق، قوشاداغ و... تشکیل شده است. ساوالان از کانون های مهم آبگیر دائمی رودهای آذربایجان از جمله دره چای، قره سو،اهرچایی و آجی چای میباشد. بنابراین ساوالان بخش عمده ای از آب های حوضه رود آراز و دریاچه ارومیه را تامین می کند در دامنه های ساوالان چشمه های فراوان آب گرم وآب سرد معدنی وجود دارد از جمله موئیل سویی، شابیل، قوتورسویی، سرعین و ... میباشد.

سلطان ساوالان پس از دماوند معروفترین کوه ایران و معظم ترین کوه آذربایجان است که دریاچه ای زیبا در قله آن وجود دارد. ساوالان با رودها ، یخچالهای دائمی و طبیعت بکر ، نمونه ای است از هنر بی همتای خلاق آن .این کوه بنا به روایات تاریخ  جولانگاه بابک بوده است.

دامنه های این کوهستان در بخش مرکزی از چهارسو به شهرستان های مشکین شهر و اهر در شمال ، تبریز در مغرب ، سراب درجنوب و اردبیل در شرق مشرف می باشد. سبلان به شکل مخروط زیبائی است و دهانه آتش فشان خاموش آن در حال حاضر به صورت دریاچه ای در آمده است. اطراف این دریاچه در تمام سال پوشیده از برف و یخ است. قله اصلی یا آتش فشان آن به نام "سلطان ساوالان" بلندترین نقطه آذربایجان است. کوهستان ساوالان از کانون های مهم آبگیر دائمی رودهای آذربایجان می باشد. دامنه های شمالی آن به دره رود قره سو و اهرچایی و دامنه های جنوبی آن به شاخه ها ی آجی چای منتهی می گردد. بنابراین ساوالان بخش عمده ای از آب های حوضه رود ارس (آراز) و دریاچه ارومیه را تامین می کند در دامنه های ساوالان چشمه های فراوان آب گرم وآب سرد معدنی وجود دارد از جمله موئیل سویی ، شابیل ، قوتورسویی و ...که در فصول مختلف مورد استفاده اهالی مشکین شهر (خیاو) وگردشگران قرار می گیرد. در بالای قله ساوالان حفره ای وجود دارد که دهانه آتش فشان ساوالان بوده است و امروزه به صورت دریاچه ای در فصل گرم ظاهر می شود.

بهرحال ساوالان سرافراز یکی از کوه های معروف منطقه است که مردم احترام زیادی برای آن قائلند. ساوالان به صورت یک پدیده طبیعی در طول دوران های تاریخی، از دوره اورارتورها تا هجوم آریایی ها و دوران های بعدی همواره مورد توجه بوده و به لحاظ شجاعت و توانمندی مردم اطرافش به صورت یک دژ محکم عمل کرده است.

وجود خاطره ها و حکایت های شنیدنی از گذشته ها بیان کننده این حقیقت است که ساوالان، تاریخی پرفراز و نشیب را پشت سرگذاشته و مردم آن همواره مقاوم از آزمون های تاریخی پرافتخار گذشته اند و ساوالان هم از این معنی پرآوازه گشته است.

عظمت ساوالان و نقش آن در زندگی مردم و تصویر زیبای آن کوه سترگ در ادبیات و فولکلور مردم آذربایجان تا حدی است که بر اساس باور مردم در شمال غرب کشور «ساوالان پاک ترین همه کوه ها و یکی از هفت کوه بزرگ بهشت است» بر اساس روایتی، ساوالان آرامگاه بسیاری از صالحان و چند پیامبر است. با استناد به شواهد و منابع موجود از مورخان و نویسندگانی چند، بیش از ۲هزار سال پیش پیامبرانی جهت عبادت و ریاضت کشی به این کوه صعود کرده و آن را مقدس شمرده اند. گویا همین باور و اعتقاد سبب شده که همه ساله عده کثیری از ایلات و عشایر و روستاییان اطراف ساوالان جهت شکرگزاری از موهبت های الهی و زیارت دریاچه تا قله صعود کنند. از نظر مردم منطقه بخصوص ایلات، ساوالان تنها یک منطقه ییلاقی و چراگاه دام نیست، بلکه نشانه مردانگی، قهرمانی، سربلندی و پناهگاه مظلومان و یاور دردمندان است. ایلات و عشایر همواره با ساوالان درد دل می کنند و از آن استمداد می طلبند و با احترام و عزت به او «سلطان ساوالان» لقب می دهند و خود و ساوالان را یکی می دانند.

شعرهایی که از زمان های دور و سینه به سینه نقل شده دلیل قاطعی بر عظمت و جایگاه ساوالان در زندگی ایلات و عشایر منطقه دارد.

از آن جمله: «ساوالان سلطانیمدی سلطانیمدی، جانیمدی شانلی آدی دونیادا منیم آدیم سانیمدی.»

آثارو شواهد باقی مانده از دوران های تاریخی بخصوص آثار باقی مانده از دوران پیش از مادها، بخصوص دوره اورارتورها در این منطقه و نیز آثار موجود در اطراف سنگ محراب ساوالان دلیل قاطعی بر صعودهای زیارتی به کوه ساوالان در دوران های تاریخی است. با توجه به صعودهای سنتی و زیارتی آن زمان تا کوهنوردی مدرن امروزی در دسته های ۴ تا ۱۰ هزار نفری به قله باشکوه ساوالان، می توان تاریخ صعود بیش از ۲هزار سال تخمین زد. از جمله شواهد و منابع تاریخ که به کوه ساوالان و نیز صعودهای زیارتی به این کوه اشاره داد می توان به منابع زیر اشاره کرد:

1ـ بر اساس نوشته ای از هانری ماسه در کتاب «معتقدات و آداب ایرانی» آمده است» : ایرانیان، کوه ساوالان در آذربایجان را بسیار گرامی می دارند. می گویند در سیلگاه پر از برفی که در قله این کوه هست بدن انسانی به چشم می خورد که همیشه به حالت یخ بسته است ولی به طور کامل نگاهداری شده است. بجز یکی از دندان ها و قسمتی از ریشش.

2ـ در کتاب آثار البلاد و الخبار والعباد ذکریا بن محمد بن محمود المکمونی القزوینی آمده است: زرتشت از آذربایجان بود و چندی از مردم کناره گرفت و در کوه ساوالان به سر برد و از آنجا کتابی آورد.

3ـ در کتاب تاریخی دیگری آمده است: سبلان (سولان) و آن کوهی عظیم و بلند در حوالی اردبیل و به شرافت مشهور و بسیاری از اهل الله در آن کوه عبادت گزیده و ریاضت کشیده اند.

4ـ درکتاب معجم البلدان به ارتفاع ۴۸۱۲ متری سبلان، وضع آتشفشانی آن و نیز به قبور حضرت حامد و حضرت هود پیامبر در زیر سنگ محراب اشاره شده است.

5ـ در تاج العروس فی شرح القاموس زبیدی آمده است: کوه سبلان از معالم صالحان و اماکن متبرکه و مزارات است و سبلان لقب عده ای از محدثان از آن جمله سالم و ابراهیم بن زیاد، خالدبن عبدالله و خالد بن دهقان است.

6ـ در تاج العروس فی شرح القاموس زبیدی آمده است: کوه سبلان از معالم صالحان و اماکن متبرکه و مزارات است و سبلان لقب عده ای از محدثان از آن جمله سالم و ابراهیم بن زیاد، خالدبن عبدالله و خالد بن دهقان است.

7ـ خاقانی شیروانی در ۵۹۵ هجری قمری، حدود ۸۰۰ سال پیش خود به قله سبلان صعود کرده و شعر او که در آن از حضرت موسی و نیز حضرت خضر نام برده شده سندی بر صعود او به ساوالان است.

درباره ساوالان و وابستگی «زرتشت» به این کوه در اغلب مآخذ جغرافیا و تاریخ و نیز نوشته های قدیمی به مناسبت های مختلف ذکری به میان آمده از آن سخن ها گفته اند. طبق اسناد موجود و روایات، زرتشت پیامبر در ۶۴۰ سال قبل از میلاد مسیح در آذربایجان تولد یافت و هنگامی که به ۳۰ سالگی رسید، زادگاه خود را ترک گفته و به کوهی رفت. در این کوه بود که او از خرد خویش برخوردار شد و درآن ۱۰ سال، از تنهایی خسته نشد تا این که دلش دگرگون شد. زرتشت بعد از سال ها عبادت و ریاضت کشی در سبلان، زادگاه خویش را ترک گفته و به بلخ عزیمت کرد.

طایفه گور، کاوور و گیر زرتشتی بودند و درکوه هزار میخ یا هزار مغ که از قله های فرعی ساوالان است ریاضت می کشیدند. نیز مغانلوها زرتشتی بوده و آثاری از میخ های کوبیده شده به سنگ که اسب های ایلات و عشایر را به آن می بستند هم اکنون در این منطقه موجود است.

علاوه بر برپایی مراسم های مذهبی و عبادی و برگزاری اعیاد ملی که با دقت و وسواس خاصی صورت می گرفت، گروه هایی از مردم در دسته های۳ تا ۴ نفری و با استفاده از ابزارهای چوبی کباده مانند، تزئین شده از دانه های تسبیح از قاف گوساله، منجخ سنگی و زنگوله تشکیل می شد و نیز گرزهای دستی توخالی پر از منجخ و آدمک های متحرک چوبی زنگوله دار و منقوش و به شکل اسب که آن را تکم می گفتند و نیز نوعی آلت موسیقی شبیه به سنج از نیمه دوم اسفندماه تا نیمه دوم اردیبهشت، در شهرها و روستاها حرکت کرده و ضمن برگزاری مراسم شعرخوانی، حلول عید نوروز و سال جدید را به مردم کوچه و بازار تبریک می گفتند.

 آثار تاریخی و باستانی بسیاری روی قله کوه وجود داشته اند که به صورت نمادین و به شکل های مختلفی مانند قندیل های طلایی، سنگ قبر همراه با معجر چوبی کنار آن، تعدادی سنگ بخصوص با علائم ویژه روی آن و همچنین تعدادی جام طلایی که به عنوان تبرک جهت نوشیدن آب دریاچه از طرف صعودکنندگان استفاده می شده است.

از آثار باقی مانده در قله، تنها می توان به تعدادی قاشق و سوزن از جنس استخوان، شانه هایی ازجنس چوب، منجخ های سنگی و تیغه هایی از جنس استخوان به شکل کارد یا چاقو و کتیبه کوچکی بر روی سنگ محراب اشاره کرد. آثار یاد شده به صورت پراکنده در برخی از نقاط قله یافت می شوند. از طرفی وجود برخی آثار در پیرامون سبلان مانند کتیبه های حجاری شده و منقوش به تصاویر حیوانات و نیز آثار موجود در گردنه هزار میخ، منطقه قره مسجد لر و آثار آق مسجد، پیکرهای سنگی به شکل حیوانات مانند شیر، عقاب (در سلسله رشته کوهها سنگ معروف قارتال است که به شکل عقاب است.) و سایر حیوانات و نیز حجاری های یافت شده در برخی از قسمت های سبلان مانند تصاویر حجاری شده قوچ وحشی و نیز تندیس هایی به شکل انسان و حیوان همگی مؤید تاریخ بسیار دیرین و کهن این منطقه است که شاید تاکنون به صورت جدی مورد توجه و مطالعه قرار نگرفته اند. بی شک تحقیقات علمی و باستان شناسی بر روی آثار باقی مانده از ادوار گذشته و تحقیق درباره صحت واقعیت مراسم های مذهبی بر روی قله سبلان و روشن شدن این واقعیت که احتمالاً در دوره های کوتاهی عده ای بر روی قله سبلان زیسته باشند، گذشته از این که دارای اهمیت بزرگ علمی است برای تمدن کنونی، اهمیت شگرفی خواهد داشت و امکان دارد موجب آشکار شدن حقایق جالبی درباره مناسبات اجتماعی گذشتگان و ساکنان گذشته این منطقه شود.

8ـ در بستان السیاحه راجع به ساوالان چنین نوشته است:

... نام کوهی است در آذربایجان محتوی است به چشمه های بسیار و چمن های بی شمار و غرایب روزگار. گویند یکی از انبیا در آن کوه مدفون و دور آن کوه سی فرسخ است و قله آن هرگز از برف خالی نباشد. آب چشمه های آن در غایت سردی است و در حوالی آن بعضی چشمه های سوزان جاری است. سپس یادآور شده که در عجایب المخلوقات از قول نزهه القلوب نوشته شده است که: